Ova istraživanja obuhvataju teritoriju sadašnje uže Srbije. Ispitano je 28 većih naselja: Aleksinac, Beograd, Čačak, Ćuprija, Knjaževac, Kragujevac, Kraljevo, Kruševac, Leskovac, Negotin, Niš, Nova Varoš, Novi Pazar, Paraćin, Pirot, Požarevac, Priboj, Prijepolje, Prokuplje, Sjenica, Smederevo, Svetozarevo, Šabac, Titovo Užice, Valjevo, Vranje, Zaječar i Zemun. Pojedina mjesta su u tursko vrijeme bila mala seoska naselja u koja su Turci rijetko zalazili, pa se u njima ne pominju džamije. To su Negotin, Zaječar i Knjaževac u dolini Timoka, naselja koja za vreme Turaka nisu imala veći značaj, a zatim Ćuprija i Kraljevo, koji su se nalazili pored većih mesta, pa su se razvili tek kasnije, u XIX i XX vijeku. Međutim, mjesta sa strateškim značajem, na raskrsnicama puteva ili obalama reka, bila su znatna naselja i za vreme turske vladavine Srbijom, tako da se u njima nalazio veći broj džamija, a u ostalim mestima pominje se većinom samo po jedna.
Danas džamije uglavnom postoje u jugozapadnom delu Srbije gde se zadržao muslimanski živalj i gde se nalaze veća mesta: Novi Pazar, Prijepolje, Priboj, Nova Varoš i Sjenica. Od ostalih većih naselja u Srbiji, džamije su sačuvane još samo u Beogradu i Nišu. Ovdje želim istaći i činjenicu da je literatura koja govori o prošlosti pojedinih mjesta Srbije veoma neujednačena. Neki gradovi, naprimjer Beograd i Šabac, već su dobro proučili svoju prošlost i o tome objavili obimne monografije, dok drugi to nisu učinili. I monografije kakvu ima Novi Pazar pomogle bi u ovelikoj meri da se donesu opšti zaključci u vezi s razvojem Srbije u prošlosti. Trebalo bi sačiniti bibliografije za historiju svakog naselja posebno, a zatim istražiti opće i lokalne arhive i listove. Ovaj rad ima ograničen obim, pa se svi ovi nedostaci u literaturi nisu jače odrazili pošto se i navođenje postojeće literature moralo ograničiti. Kako je tema ovog rada široka, to bi se obimnija studija o odnosnom pitanju mogla napraviti tek poslije podrobnijih istraživanja prošlosti svakog mjesta. U toku rada nailazila sam na podatke o džamijama u manjim mjestima, što sam takođe sredila i izložila poslije obrade džamija po većim mjestima.
Najznačajnije postojeće džamije
Nijedna od postojećih džamija u užoj Srbiji nije upisana u spisak spomenika kulture izuzetnog značaja, a dvije se nalaze na spisku objekata velikog značaja: Bajrakli džamija u Beogradu i Altun-Alem džamija u Novom Pazaru. Kako su to danas najznačajnije džamije u užoj Srbiji, to je potrebno da im se posveti posebno poglavlje na početku ovog rada.
Bajrakli džamija je jedina do danas očuvana džamija u Beogradu, a nalazi se u Gospodar Jevremovoj ulici broj 11. Predstavlja staru Čokadži hadži Alije džamiju, što se vidi iz vakufname o njenoj obnovi iz 1741. koju je izdao Husein-ćehaja. Sagrađena je između 1660. i 1688. U razdoblju austrijske okupacije 1717-39. bila je pretvorena u katoličku katedralu. Pod imenom Bajrakli javila se oko 1780. kada je bila određena da se na njoj ističe barjak koji je označavao početak molitve u svim džamijama u varoši. Godine 1830. potpuno je opravljena jedna beogradska džamija, što je svakako bila Bajrakli džamija, koja je kasnije kao dobro očuvana bila određena za zvaničnu bogomolju preostalih muslimana. Džamija pripada uobičajenom jednoprostornom potkupolnom tipu kamene građevine sa kvadratnom osnovom, čije strane imaju dužinu 12,80 m. Jedan putnik je zapisao da je džamija u osmoj deceniji XIX vijeka imala trijem koji danas ne postoji. Ulaz se nalazi na sjeverozapadnom zidu, a desno od njega na uglu je postavljeno minare uobičajenog izgleda. Prozori su završeni šiljatim lukovima. U unutrašnjosti džamije je drvena galerija iznad ulaza, naspram ulaza je dosta plitka niša mihraba, a u jugozapadnom uglu je minber. Unutrašnja dekoracija je veoma skromna.
Altun-alem džamija je danas najljepša i najstarija džamija u Novom Pazaru, u ulici Prvog maja, na kraju Stare čaršije, koja se produžavala u glavni drum prema Skoplju. Džamiju je kao svoju zadužbinu podigao Mevlana Muslihudin u petoj deceniji XVI vijeka. Njegova vakufnama o zadužbinama u Novom Pazaru sačuvana je do naših dana. Džamija je nazvana po zlatnoj čelenci na vrhu minareta. Objekt pripada uobičajenom jednoprostornom potkupolnom tipu građevine s kvadratnom osnovom. Strane su joj duge 11,5 m, a očuvani trijem ima površinu osnove 11,5 x 5,5 m. Zidovi molitvenog prostora su građeni od naizmeničnih redova opeke i kamena, a trijem samo od kamena. Trijem je prilično visok. Inače je, neuobičajeno za naše krajeve, pokriven dvijema kupolama koje nose tri stuba s prelomljenim lukovima između njih. Jedna kraća strana trijema je zazidana i uz nju se nalazi minare, što je takođe neuobičajeno. Zanimljivo je da se u arhitekturi džamije miješaju elementi starije brusanske i ranocarigradske stilske škole.
Beograd je kao važno trgovačko i upravno središte pod Turcima imao i izuzetno veliki broj džamija u odnosu na ostala mesta u Srbiji. Pošto sam beogradske džamije obradila veoma podrobno u mojoj doktorskoj disertaciji, to ću za ovu priliku izložiti samo bitne elemente, ali će oni ipak dati potpunu sliku o izgradnji beogradskih džamija, njihovom životu i postupnom nestanku sa ovog tla.
Beograd je pao pod tursku vlast 1521. godine. Prve džamije su bile preuređene hrišćanske crkve jer se Beograd nije predao nego je bio osvojena varoš, pa su crkve mogle biti pretvorene u džamije. Najpoznatija među njima bila je stara srpska Mitropolitska crkva koja je postala Velika džamija u Donjem gradu. Intenzivnija izgradnja džamija počela je posle pada Budima 1541. kada je Beograd prestao da bude pogranična varoš. Iz jednog turskog popisa vidi se da je Beograd već 1560. imao šesnaest džamija, od kojih deset u varoši i šest u tvrđavi. Među njima su bile i tri najveće i najznačajnije: sultana Sulejmana Veličanstvenog u Gornjem gradu, Mehmed-paše Jahjapašića u Donjoj čaršiji i Bajram-begova u Gornjoj čaršiji.
Džamija sultana Sulejmana Veličanstvenog u Gornjem gradu zauzimala je dominantan položaj u panorami Beograda. Bila je najveća i najlepša, a njen projektant je, prema pisanju Evlije Čelebije, bio najveći turski arhitekta Sinan. Tačna godina izgradnje nije poznata, ali se može videti na svim gravirama Beograda s kraja XVI i u XVII veku kao jedina u Gornjem gradu. Srušena je za vreme austrijske vlasti u Beogradu 1717-39. Građena je kao jednoprostorna potkupolna džamija klasičnog carigradskog stila s visokim i vitkim minaretom.
Džamija Mehmed-paše Jahjapašića (ili Imaret džamija) sagrađena je 1548-49. na prostoru kod dorćolskog ugla, između današnjih ulica Cara Dušana, Dubrovačke, Skender-begove i Knićaninove. Njen ktitor je Mehmed-paša Jahjapašić, smederevski sandžak-beg. Bila je jedna od najvećih i najlepših džamija u varoši, a nalazila se u kompleksu javnih građevina koje je Mehmed-paša podigao kao prvu skupinu javnih zgrada posle 1521. Džamija je za vreme austrijske okupacije 1717-39. služila kao franjevačka crkva. Obnovljena je 1741. kao Jahja-pašina džamija, a porušena 1878. Arhitektura prvobitne džamije razlikovala se od arhitekture obnovljene džamije. Prema Evliji Čelebiji, imala je glavnu kupolu od lakog materijala, četiri bočne kupole pokrivene olovom, predvorje i bočne tremove s kupolama koje su takođe bile pokrivene olovom. Obnovljena džamija je bila uobičajenog tipa, građena od kamena, s kvadratnom osnovom i zidanom kalotom. Dužina kvadratne strane osnove iznosila je oko 14 metara.
Bajram-begova đžamija sagrađena je između 1557. i 1560. na uglu današnjih ulica Dositejeve i Braće Jugovića, u bloku Narodnog pozorišta. Nalazila se u sklopu javnih građevina koje je podigao Bajram-beg, smederevski sandžak-beg. Za vreme austrijske vlasti 1717-39. služila je kao magacin i kao zgrada za stanovanje. Džamiju je posle 1739. obnovio rumelijski defterdar hadži Mustafa-efendi Atif-zade. Izgradnjom Narodnog pozorišta 1869. bila je pretvorena u plinaru za osvetljavanje pozorišta. Pošto je pocrnela od dima prozvana je Kara-džamijom. Srušena je između 1897. i 1900. Pripadala je uobičajenom jednoprostornom potkupolnom tipu građevine od tesanog kamena čija je dužina kvadratne strane osnove iznosila oko 15 metara.
Džamije su građene i dalje tako da je Beograd u 1688. imao 51 džamiju i 22 mesdžida. Najznačajnija posle 1560. bila je Ejnehan-begova džamija koja se nalazila na današnjem Bulevaru Revolucije, u blizini raskrsnice sa Vlajkovićevom ulicom, nekad u okviru Malog pazara, treće beogradske čaršije. Džamiju je oko 1585. sagradio Ejnehan-beg. U njoj se za vreme austrijske okupacije 1717-39. nalazilo skladište uniformi. Prilično je stradala u borbama 1789, pa je otad dobila ime Batal-džamija. Srušena je 1869. Građena je od tesanog kamena, monumentalnije od ostalih beogradskih džamija, bila je bolje osvetljena i imala veći broj prozora. Pripadala je uobičajenom jednoprostornom potkupolnom tipu, a dužina strane kvadratne osnove iznosila je oko 15 metara.
Prilikom prvog pada Beograda pod austrijsku vlast 1688. i tadašnjih žestokih borbi stradala je beogradska varoš, a sa njom i njene džamije. Posle 1688. broj beogradskih džamija je tako opao da ih je ostalo svega petnaestak, što samo po sebi govori o strašnim razaranjima koja je Beograd preživeo.
Osim pomenutih, kao poznatije i značajnije džamije, koje su se uglavnom i sačuvale posle austrijsko-turskih ratova u XVII i XVIII veku i bile obnovljene pod drugim imenom su: Šehitluk-džamija (kasnije Ali-pašina) ispod današnje Ulice cara Dušana , Hadži-Pirijina (kasnije Defterdarova) na Obilićevom vencu, Turgut-begova (kasnija Kizlar-agina) ispod Studentskog trga, Hadži-Mustafe Skopljaka (kasnija Laz Oglije) u ulici Cara Dušana, Ferhad-ćehajina (kasnije Sultana Mustafe) na početku iste ulice, Džamija Habil-efendije (kasnije Turbe-džamija) ispod Trga Republike, Ahmed-agina (kasnije Reis-efendijina) kod raskrsnice ulica Cara Dušana i Dubrovačke, Careva (kasnije Šerif džamija) na Savi, Fakir Hadži-Alije (kasnija Fukara-džamija) pri dnu Ulice Tadeuša Košćuškog, Tir-i-bala (kasnija Zirubala) kod ugla ulice Skender-begove i Zmaj Jovine. Od ostalih džamija koje su razorene krajem XVII veka mogu se pomenuti Ibrahim-begova kod ugla Knez Mihailove ulice i Obilićevog venca, Koski-begova blizu Konaka kneginje Ljubice i Kapidžijina na uglu ulica Cara Dušana i Francuske.
Austrijanci su do 1867. tri puta vladali Beogradom. U dva maha krajem XVII i krajem XVIII veka ostali su po dve godine, a treći put 1717-39. zadržali su se duže razdoblje. U njihov popis zgrada iz 1728. upisano je u varoši 17 džamija i one su se uglavnom održale do XIX veka, s tim što su u XVIII veku sagrađene tri nove, dok su neke od sačuvanih džamija srušene. Za vreme austrijske vlasti, neke beogradske džamije bile su pretvorene u crkve. Turci su sačuvane džamije uglavnom obnovili posle 1739, ali i one stradale za vreme poslednjeg rata sa Austrijancima krajem XVIII veka i za vreme Karađorđevog osvajanja Beograda početkom XIX veka. Neke džamije su opravljene, a neke su i dalje propadale. Druga polovina XIX veka značila je kraj života beogradskih džamija. Poslednja je srušena Bajram-begova, a danas očuvana Bajrakli džamija je bila određena za zvaničnu muslimansku bogomolju.
(Dr Divna Đurić – Zamolo : Džamije u užoj Srbiji iz XIV-XIX veka: Gradska kultura na Balkanu (XV-XIX vek), Beograd, 1984., str. 331-375.)
priredio:Kenan Sarač
oprema teksta:focanskidani
_ _ _ _ _
Prema Putopisu Evlije Čelebije :
– u Valjevu je nekada bilo 10 džamija i jedan hamam.
– u Smederevu – 24 džamije, dvije medrese, tekija i hamam, a u kućama kupatila.
– u Sremskoj Mitrovici bilo je 12 džamija, 6 mesdžida te 5 medresa.
– u Čačku je bilo 7 džamija, 3 medrese, 10 tekija, dva javna hamama i jedan karavan-saraj.
– u Beogradu, Čelebija bilježi 270 džamija, 12 mesdžida, 7 hamama, 3 turbeta, 160 saraja, 6 karavan-saraja, 21 han i jedan imaretski han.
– u Kruševcu je bilo 9 džamija.
– u Zemunu jedna džamija i 6 mesdžida.
– u Požegi (Užičkoj) – 10 džamija.
– u Cerniku (Gradiška) – 21 džamija sa mihrabom, jedna tekija i jedan hamam.
– u Vukovaru – 5 bogomolja i prijatna džamija.
– u Osijeku – 66 džamija, 14 mahalskih mesdžida, 4 tekije, divan hamam, jedan karavan-saraj.
– u Herceg-Novom je bilo 46 džamija, 44 mesdžida i dvije medrese.
– u Somboru – 14 muslimanskih bogomolja, od kojih se ističe Pašina džamija.
– u Bečeju je bila džamija, jedna medresa, tri osnovne škole, jedna tekija i jedan hamam.
– u Vršcu su bile 3 džamije, jedna medresa, jedna tekija, dvije osnovne škole, jedan hamam i dva hana.
priredio:Kenan Sarač
oprema teksta:focanskidani
_ _ _
Dr Divna Đurić-Zamolo : DŽAMIJE U UŽOJ SRBIJI IZ XIV-XIX VIJEKA
https://focanskidani.wordpress.com/2017/11/05/dr-divna-duric-zamolo-dzamije-u-uzoj-srbiji-iz-xiv-xix-vijeka/
ZABORAVLJENA HISTORIJA:LESKOVAČKE DŽAMIJE (Srbija)
https://focanskidani.wordpress.com/2015/12/16/zaboravljena-historijaleskovacke-dzamije-srbija/
Batal džamija – nekadašnja Aja Sofija Beograda
https://www.011info.com/bilo-jednom-u-beogradu/batal-dzamija-nekadasnja-aja-sofija-beograda
Dr Divna Đurić-Zamolo – Beograd kao orijentalna varoš pod Turcima 1521.-1867.
https://focanskidani.wordpress.com/2018/03/23/divna-duric-zamolo-beograd-kao-orijentalna-varos-pod-turcima-1521-1867/
focanskidani 
1 komentar na “Dr Divna Đurić-Zamolo : DŽAMIJE U UŽOJ SRBIJI IZ XIV-XIX VIJEKA”