5. Bukovica početkom rata u BiH
U aprilu 1992. godine VJ je stigla u centralno bukovičko selo Kovačeviće. Šaban Rizvanović (1922), koji je u to vreme obavljao funkciju predsednika Mesne zajednice Bukovica, ispričao je FHPu kako mu je izvesno vreme pre dolaska Vojske tadašnji matičar u istoj opštiniBranko Stevanović predložio da bi oni „kao predstavnici Mesne zajednice trebalo da pozovu Vojsku Jugoslavije da dođe u Bukovicu radi zaštite stanovništva od rata, odnosno radi očuvanja mira u ovoj višenacionalnoj sredini“. Rizvanović se usprotivio toj ideji, rekavši da je dovoljno prisustvo policije i da bi dolazak Vojske upravo narušio taj mir. Ipak, vojska je ubrzo stigla. Nedugo potom kod Rizvanovića i ostalih Muslimana stigle su brojne muslimanske izbeglice iz Foče (BiH). Tokom aprila i maja u kući Rizvanovića bilo je oko dvadesetak izbeglica različite dobi. Dobio je naredbu da popiše sve muslimanske izbeglice iz Foče koje su bile kod njega. Matičar Stevanović pravio je spisak izbeglica na kome su imena muškaraca starosti od 18 do 45 godina bila zaokružena. Rizvanoviću je rečeno da će oni činiti radni vod. Rizvanović je spisak posle predao Centru za socijalni rad u Pljevljima. O događajima koji su usledili, nakon što je predao spisak, Rizvanović kaže:
Nažalost, taj nam je spisak napravio dosta neprilika, jer sam uvidio da su kasnije neki ljudi sa tog spiska nestajali i da su bili u zatvoru u Pljevljima. Znam da su sa tog spiska u zatvoru bili maltretirani i tučeni izbjeglice iz fočanskih sela: Abdulah Močo iz sela Papratno, Safet Ćelo iz Veselice, Ibro i Mujo Kafedžić iz Potpeći, Muradin Čaušević iz Vikoča, i još neki kojima se ne sjećam imena.
Krajem maja rečeno im je da se mogu vratiti u sela oko Foče, ali su, prema Rizvanovićevim saznanjima, tri meseca kasnije morali bežati dalje, negde u BiH.
Jakub Durgut 44 (1959), iz sela Čerjenci, beležio je događaje u Bukovici koji su doveli do iseljavanja Muslimana. Svoju priču o Bukovici započeo je objašnjenjem da je područje, iako administrativno pripada Crnoj Gori i opštini Pljevlja, gravitiralo prema BiH, odnosno opštinama Foča, Goražde i Čajniče, da su se meštani Bukovice tamo školovali, radili i, samim tim, tamo imali rodbinu. Durgut nabraja sela u Bukovici u kojima nema više Muslimana, iako su u potpunosti bila muslimanskog etničkog sastava: Madžari, Vukšići, Budijevići, Ograde, Čerjenci, Brdo, Stražice, Plansko, Močevići, Kruševci, Kava, Bunguri, Ravni, Klakorine, Đenovići. Ova sela su u potpunosti iseljena do potpisivanja Dejtonskog sporazuma, a kasnije su i sela Mrčići, Rujevica, Hajlovine, Kržava i Lugovi ostala bez Muslimana.
Jakub se seća da je policija u Pljevljima 19. maja 1992. godine uhapsila Muju Kororu iz sela Kava i predala ga Vojsci Republike Srpske u Čajniču, gdje je Mujo imao kuću. Znam da je kasnije Mujo ubijen. Dalje, u junu iste godine, a dana se ne sjećam, policija iz Pljevalja je prilikom pretresa kuće pretukla Ibru Močevića iz sela Močevići, starog oko 45 godina, a potom ga odvela u Pljevlja, gdje su ga i dalje maltretirali i tukli. Pustili su ga narednog dana i poslije toga se Ibro iselio u inostranstvo. Istog dana, isti policajci tukli su i njegovog rođaka Nazifa, starog oko 75 godina.
O sudbini starca Osmana Bungura (70) FHP više je saznao od Jakuba Durguta: starca su pretukli rezervisti VJ Stevo Danilović, Mirko Srndić i Simo Barac iz sela Meljena.
Od zadobijenih batina Osman je ogluveo. Kasnije, 16. februara 1993. godine, Osman Bungur je bio među kidnapovanim članovima svoje porodice, kada je sa suprugom Almasom i još devet članova porodice odveden u Čajniče. Osman i Almasa Bungur su kasnije vraćeni, neko vreme su bili u Pljevljima, a onda ih je neka međunarodna humanitarna organizacija prebacila u Olovo, u BiH, gde su u kratkom vremenskom razmaku umrli.
Durgut pamti još nekoliko slučajeva zlostavljanja Muslimana tokom leta 1992. godine: 11. jula dogodilo se batinanje šest članova porodice Bungur – Ibra i njegovih sinova Hasana, Huseina i Ešrefa, njihovih rođaka Džafera i Vejsila, te dvojice iz porodice Kaim-Envera i Munevera. Dana 17. jula ponovo su pretučeni ovi ljudi. O događaju posle kojeg su pretučeni muškarci iz porodice Bungur napustili Crnu Gore Durgut navodi: “Pored fizičkog zlostavljanja u njihovim kućama, rezervisti su ih tjerali da tuku jedni druge, tako da Ešref tuče svog brata Hasana i obrnuto.To su morali raditi pod prijetnjom i to drvenim motkama. Poslije ovog incidenta zlostavljani su pješke pobjegli preko brda i šume za Pljevlja, ostavljajući veliku nepokretnu i pokretnu imovinu (mlin za mljevenje žita, kamion, putnički automobil, punu prodavnicu robe, stado ovaca, goveda, konja, pokućstvo). Upravo smatram da je ova imovina i razlog za njihovo zlostavljanje, jer je kasnije opljačkana. Svi oni su se kasnije odselili u Tursku, a najstariji Ibro je ljeta 1994. godine umro.
Drugi incident je takođe doveo do iseljavanja maltretiranih ljudi:
Na putu kod sela Guničići policija je 16. jula pretukla Suada i Salema Bečića, Omera Hodžića i Enesa Imamovića, stare između 25 i 30 godina, nakon čega su se i oni iselili, najprije u Pljevlja, a kasnije u druge zemlje.
5.1. Ubistvo u selu Vitine
U čisto muslimanskom selu Vitine pre početka rata u BiH živelo je osam porodica. Od sedam porodica Ramovića i porodice Omera Duraka, dve su imale kuće na području pljevaljske opštine, a ostalih sedam su se nalazile na teritoriji Foče u BiH. Četvrtog jula 1992. godine ubijeni su Šaćir Ramović i Omer Durak. Poslednji stanovnici sela, njihove supruge, izbegle su istog dana. Od tada je selo prazno.
O ponašanju rezervista VJ i atmosferi u selu u aprilu 1992. godine FHP je razgovarao sa Salimom Šljukom (1953) iz Pljevalja. On je 27. aprila rano ujutru krenuo u Vitine da dovede tetku i tetka Izu i Hasana Ramovića, jer je „čuo da se tamo svašta događa i da su neki ljudi poubijani“. Sa njim su krenuli njegovi prijatelji Momir Matović i Osman i Edin Ramović iz Pljevalja. Nakon pretresa u mestu Sula, crnogorska policija ih je pustila dalje. Na putu su sreli dvojicu Pljevljaka, Miću Sekulovića i izvesnog Crnogorca Cacu, koji su iz Čelebića, u fočanskoj opštini, putovali u Pljevlja. „Pitali smo ih kako je u Vitinama, a oni su odgovorili ’Čisti se sve’“.
Pričajući FHPu o tom putovanju za Vitine Salim Šljuka je pomenuo događaj koji najbolje pokazuje strah koji su Muslimani imali od VJ. Kada su stigli blizu sela Kolibe, naseljenog isključivo srpskim stanovništvom, ugledali su jedno vojno vozilo i na to je Osman Ramović, otvorio vrata od auta i pobegao „kud ga noge nose i oči vode“. Šljuka i Matović su nastavili putem do kuće Petra Radovića, Momirovogtasta. Domaćin ih je dočekao, rekavši zetu: „Gdje ih dovede“, misleći na Muslimane. Tu su seli, popili kafu i rakiju. Salim je video tetku Izu kako čuva ovce. Dok je sedeo u Radovićevoj kući vojska ih je dva puta pretresala. Nedaleko odatle VJ je imala svoj logor, tako da su tuda često prolazili.
Potvrda o uništenoj imovini Osmana Ramovića iz sela Vitine
Potvrda o uništenoj imovini Osmana Ramovića glasi:
Republika Crna Gora
Opština Pljevlja
Mjesna zajednica Šula
Šula, 1.02.2002.godine
Na lični zahtjev Ramović Osmana a na osnovu činjenične spoznaje izdaje se sledeća
POTVRDA
Kojom se tvrdi od MZ Sula da je Ramović Osman rođen u selu Vitne a trenutno živi u Sarajevu. 1992. godine u selu Vitine je izgorela njihova kuća, tri štale, ambar i dvije kolibe. Sve pomenute zgrade pripadale su teritoriji Republike Crne Gore.
Potvrda se izdaje na lični zahtjev imenovanog, radi regulisanja stambenog pitanja u Sarajevu, gdje sad ima prebivalište, a u druge svrhe se ne može upotrebiti.
Šula, 1.2.2002. godine
Predsjednik MZ Šula
Novica Despotović
“Pretresanje se obavljalo tako što bi u nas uperili oružje i naredili nam da dignemo ruke u vis i tako ih držimo dok ne kažu da ih spustimo. Prilikom ovih strašenja nijesam vidio gdje se nalazi Edin Ramović, koji je došao sa mnom, a mislim da je bio maloljetan, i tada sam ga odjedanput vidio da je istrčao iz kuće Petra Radovića i da je počeo bježati prema obližnjoj šumi. Prisutni vojnici su pucali za njim, ali ga, na sreću, nijesu pogodili.”
Među vojnicima prepoznao je Slobodana Lečića, koji ga je udario nekoliko puta kundakom puške u prsa i oborio na zemlju. O daljem toku događaja Šljuka navodi:
“Tu su me ostali vojnici nastavili tući i tada je počela nekakva pucnjava između ovih vojnika koji su se bavili mnome i nekakve druge grupe. Kada se to stišalo čuo sam da neki vojnici govore da će me voditi za Foču. Tome se usprotivio Petar Radović, koji je, mislim, rekao: „Ako vodite njega, vodite i mene“. Tu sam još čuo i riječi „sutra Vitine
gore“. Vidio sam da su tada maltretirali i meštanina Halima Ramovića, pokazujući mu nož i nešto mu govoreći.
Posle intervencije Radovića vojnici su pustili Šljuku i on je krenuo nazad prema Pljevljima. Na putu je susreo Edina i Osmana Ramovića, pokupio ih u auto i svi zajed- no stigli su u Pljevlja. Nakon ovog događaja Iza i Hasan Ramović su šumskim putem pobegli u Pljevlja, potom u Tursku. Nakon kraćeg izbeglištva vratili su se u Sarajevo, gde su oboje umrli 2001. godine
Prema Šljukinom saznanju, posle ovog događaja iz Vitine su se iselili svi Muslimani, osim Šaćira Ramovića, njegove supruge Fatime, Omera Duraka i njegove supruge Hasibe (svi bili stariji od 70 godina). Šaćir Ramović i Omer Durak ubijeni su na svirep način 4. jula 1992. godine.
O ubistvu dvoje staraca FHPu je pričao Izet Kordić, kome je ubijeni Šaćir Ramović bio tast.
Fatima Ramović je došla 4. jula 1992. godine u našu kuću u Pljevljima i saopštila nam da je iz svoje kuće u Vitinama jedva izbjegla živu glavu i uspjela pobjeći, a da joj je muž ostao i da je vjerovatno ubijen, kao i komšija Omer Durak. Tog dana, kaže, da su u njenu kuću upali rezervisti VJ i da su počeli maltretirati nju i muža i da je ona uspjela nekako pobjeći.
Kako bi saznao šta je sa starcima, Izet Kordić je stupio u kontakt sa predstavnicima VJ. Komandant u Pljevljima potpukovnik Živković 7. jula 1992. obavestio je Kordića da može da ide u Vitine da sahrani Šaćira Ramovića i Omera Duraka i obezbedio mu je auto. SaKordićem je pošao i potpukovnik Slavko Kovačević, koji sada živi u Pljevljima.
“Kada smo došli u Vitine, našao sam u njegovoj kući ubijenog tasta Šaćira Ramovića. Pregledao sam ga i mogao sam utvrditi da je ubijen sa dva hica iz vatrenog oružja. Prije sahranjivanja vojska mi je preporučila da radi vlastite sigurnosti obučem vojničku uniformu i da takao obavim sahranu. Tako sam i učinio. Dalje sam otišao do kuće Omera Duraka i njega našao mrtvog. On je vjerovatno umro u teškim mukama, pretpostavljam da je poslije torture još neko vrijeme bio živ. Vidio sam mu rane po tijelu i stomaku, vjerovatno od noža ili nekog drugog oštrog predmeta, i pretpostavio sam da je umro od velikog izljeva krvi. Neki od prisutnih rezervista su mi potvrdili da su Omera Duraka zatekli živog, ali ga niko nije smio voditi doktoru.
Kordić je u blizini kuće na brzinu iskopao grobove i sahranio strace. Iz razgovora sa rezervistima saznao je da oni ne znaju ko je i zašto ubio ove ljude. Fatima Ramović je Izetu Kordiću, prilikom prepričavanja događaja, rekla da misli da je zločin počinio izvesni Radović iz sela Rijeka, kod Čelebića, opština Foča.
Ubijeni Šaćir Ramović i Omer Durak imali su više od 70 godina. Posle prvih proterivanja u aprilu 1992. godine, ostali su da žive u kućama sa svojim suprugama, kao jedini preostali meštani u Vitinama. Njihove supruge, Fatima i Hasiba, danas žive u Sarajevu kod svojih sinova i kćeri u naselju Butmir.
(nastavice se)
Ubistvo Hilme Drkende u Vukšićima [Bukovica] – svedočenje Zlatije Stovrag, Azisa i Enesa Drkende
Pred Osnovnim sudom u Cetinju, 25. septembra 2008. godine, u postupku koji je FHP pokrenuo u ime Azisa i Enesa Drkende protiv Republike Crne Gore zbog odgovornosti države za ubistvo njihovog oca u martu 1993. godine u selu Vukšići [Bukovica] saslušana je svedokinja Zlatija Stovrag i Azis i Enes Drkenda.
Zlatija Stovrag je rekla da 27.03.1993. godine, na seoskom putu naišla na svog prvog komšiju Hilmu Drkendu. Kada je vidjela da se otežano kreće prišla mu je i upitala ga “ko te ubio” a on joj je odgovorio “vojska iz Kovačevića” [selo u Bukovici gde su bili stacionirani pripadnici rezervnog sastava VJ]. Potom je sjeo kod jedne jabuke. U tom trenutku došla je i njena kćerka, pa su ga zajedno prenijeli u njegovu kuću. Hilmo je bio teško povrijeđen i iz usta mu je išla krv. Hilmina supruga je počela da „kuka” kada je vidjela povrijeđenog muža. Hilmo je tu noć umro od povreda.
Vojska je inače bila blizu njihovih kuća i stalno je pucala. Iako su njegovu smrt prijavili vojsci, niko nije htjeo da ga pokopa, pa su ga Zlatija, Hilmina supruga, Begija Stovrag i Almasa Drkenda same pokopale nakon četiri dana od smrti. Za to vrijeme vojska ih je često prebrojavala i govorila im “što vi čekate, ovo je srpska zemlja i što ne idete da vas više ne nađemo”. Vojska je imala šarene uniforme a neki su imali bijele opasače. Neki vojnici su im govorili da su tu došli da ih zaštite, ali su mnoge muškarce muslimanske nacionalnosti vodili u zatvor. Među njima su bili Sejfo Osmanagić i Durgut Osman. Vojska je pretresala samo muslimanske kuće tražeći oružje.
Azis i Enes Drkenda su izjavili da su u kritičnom periodu bili u Sarajevu. Kasnije su čuli od drugih članova porodice da je 27.03.1993. godine njihov otac Hilmo krenuo po sijeno i da ga je vojska zaustavila na putu i pretukla, udarajući ga kundacima. Sjutradan je preminuo.
Obeštećenje zbog torture nad Šabanom i Arifom Rizvanović 1993. godine u Bukovici
Fond za humanitarno pravo (FHP) je 7. aprila 2010. godine primio presudu Osnovnog suda u Podgorici kojom se Republika Crna Gora obavezuje da Šabanu i Arifi Rizvanović, Bošnjacima iz sela Čerjenci [Bukovica, opština Pljevlja] isplati obeštećenje u iznosu od po 10.000 EUR, zbog odgovornosti države za torturu koju su nad njima izvršili pripadnici rezervnog sastava Vojske Jugoslavije (VJ) u februaru 1993. godine. Tužbu u ime Šabana i Arife Rizvanović, FHP je podneo 30. oktobra 2006. godine, u okviru programa podrške žrtvama kršenja ljudskih prava u prošlosti u ostvarivanju prava na reparacije. FHP smatra da je sud u obrazloženju presude propustio da utvrdi prave razmere odgovornosti države ali da se dosuđenim obeštećenjem Šabanu i Arifi Rizvanović obezbeđuje primerena satisfakcija za ono što su preživeli.
Osnovni sud u Podgorici je utvrdio da je država Crna Gora odgovorna jer nije preduzela nikakve mere da spreči nasilje nad Šabanom i Arifom Rizvanović te da im zbog toga duguje materijalno obeštećenje. FHP smatra da je sud u presudi propustio da utvrdi da se odgovornost države zasniva i na činjenici da su počinioci torture bili pripadnici rezervnog sastava VJ i da su istupali u ime države. Odgovornost države za akte službenih lica, propisana u Ustavu tadašnje Savezne Republike Jugoslavije (član 123) i Zakonu o obligacionim odnosima (član 172), predstavlja pravno i moralno ozbiljniji vid odgovornosti države, jer se u tom slučaju državi direktno pripisuju nezakoniti akti onih koji su postupali u njeno ime. Nasuprot tome, sud je u slučaju Šabana i Arife Rizvanović, utvrđujući odgovornost države jedino zbog nečinjenja i nesprečavanja akata nasilja, minimizirao odgovornost države, izjednačujući je sa situacijom kada država nadokandi štetu koja nastane kao propust u obezbeđivanju sportskih događaja, demonstracija i protesta (polupani izlozi, kante za otpatke, žardinjere itd.).
Uprkos manjkavosti presude, FHP se neće žaliti Višem sudu u Podgorici jer smatra da bi pokretanje drugostepenog postupka za Šabana i Arifu Rizvanović, koji će uskoro napuniti 90 godina, značio da pravdu na koju čekaju više od 17 godina verovatno neće ni doživeti. Zbog toga, FHP apeluje na Državno tužilaštvo Republike Crne Gore da se u interesu pravde i humanosti odreknu prava na žalbu u ovom slučaju te tako omoguće da Šaban i Arifa Rizvanović što pre dođu do kakve takve satisfakcije za nepravdu koju su preživeli.
Činjenice slučaja:
Prema izjavi Šabana Rizvanovića, 22. februara 1993. godine, u njegovu porodičnu kuću u selu Čejrenci u kojoj je živeo sa suprugom Arifom, došli su pripadnici rezervnog sastava VJ iz Pljevalja Đoko Gogić, Radmilo Đuković, Slobodan Cvetković, Dragan Jelovac i Aco Malinić. Tom prilikom su ga izveli iz kuće i počeli su da ga ispituju da li pomaže i snabdeva hranom “Zelene beretke”. Iako im je odgovorio negativno, vojnici su počeli da ga tuku kundakom puške a zatim i puščanom cevi. Rizvanović je od udaraca ubrzo izgubio svest i jedino čega se seća je da ga je neko udario čizmom po leđima, dok je ležao oboren na zemlju. Kada se osvestio, hteo je da ustane i da se vrati u kuću, ali ga je Slobodan Cvetković nekoliko puta udario puščanom cevi u grudi. Kada su vojnici otišli, Šaban je ušao u kuću i tada video da je i njegova supruga Arifa pretučena i da leži u lokvi krvi bez svesti. Kada se povratila, Arifa je ispričala suprugu da ju je Radmilo Đuković uhvatio za glavu i njome udario o drveni okvir prozora. Šaban i Arifa Rizvanović su, u vreme kada se dogodio upad u njihovu kuću imali preko 70 godina.
Bukovica je područje koje se nalazi na severu Crne Gore u opštini Pljevlja, uz granicu sa Bosnom i Hercegovinom i obuhvata 37 sela, koja su do 1993. godine bila naseljena pretežno muslimanskim stanovništvom. Za vreme oružanog sukoba u Bosni i Hercegovini, na teritoriji Bukovice je boravio veliki broj rezervista VJ i MUP Crne Gore, koji su uz izgovor da traže nelegalno oružje, vršili torturu, pretrese, pljačke, maltretiranja i zlostavljanja bukovičkih Bošnjaka. Prema podacima FHP-a, sedam civila je ubijeno iz vatrenog oružja ili je podleglo ranama, nakon što su brutalno pretučeni: Šaćir Ramović, Omer Durak, Hajro Muslić, Ejub Muslić, Džafer Đogo, Latif Bangur i Hilmo Drkenda. Zbog straha za svoje živote, u periodu od početka oružanih sukoba u BiH do kraja 1992. godine, većina stanovnika Bukovice je napustila svoje domove, nakon čega im je imovina opljačkana i uništena.
Zbog zločina u Bukovici, Viši državni tužilac je, u decembru 2007. godine, pokrenuo istragu protiv bivših pripadnika rezervnog sastava VJ Radiše Đukovića, Radmila Đukovića, Slobodana Cvetkovića, Milorada Brkovića i Đoka Gogića kao i dvojice pripadnika rezervnog sastava MUP-a Republike Crne Gore Branimira Borovića i Slaviše Cvrkote. Istraga u kojoj je saslušano preko 30 svedoka okončana je u decembru 2008. godine ali od tada ni jedna optužnica nije podignuta.
focanskidani 